تبیین مفهومی ضرر و توسعه آن از منظر فقه تربیتی با محوریت آیه مضاره

برقعی, مریم; راستی, زهرا

doi:10.22034/mft.2023.16197.1279

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ گروه فقه خانواده، مجتمع آموزش عالی بنت‌الهدی، جامعه المصطفی(ص) العالمیه، قم، ایران

² دانش پژوه دکتری فقه خانواده، مجتمع آموزش عالی بنت الهدی، جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران؛ عضو هیأت علمی گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه امام صادق (علیه السلام) پردیس خواهران، نویسنده مسئول

10.22034/mft.2023.16197.1279

چکیده

تربیت فرزندان و احکام مربوط به آن، از موضوعات مهم فقهی است که ابعاد آن، از لابلای ادله و منابع دینی، قابل استخراج است. آیه233سوره بقره یا «آیه مضاره»، یکی از این ادله است که در مقالات، از منظر «فقه تربیتی»، بدان توجه نشده است. در استناد به این آیه، تأملاتی وجود دارد. در این آیه، ضررِ به چه کسی اراده شده؟ آیا می‎توان در مباحث فقه تربیت بدان استناد نمود؟ آیا ضرر، اختصاص به ضرر ترک رضاع دارد یا قلمرو مفهومی این کلمه، شامل سایر اقدامات ایجابی و ترک‎فعل‎های والدین نیز، می‎شود؟ آیا ضررهای غیرجسمانی، معنوی واخروی هم مشمول تعبیر «لاتضار» می‎گردد؟ نتایج تحقیق، نشان داد که بنابر دومعنی از احتمالات آیه، که با وجوهی تقویت می‎شود، ضرر به فرزند مفروض است و بدین ترتیب این آیه، جایگاه ویژه‎ای در ادله قرآنی مباحث فقه تربیتی می‎یابد. مفهوم ضرر در آیه، با توجه به دلایلی همچون الغاء خصوصیت، مخصِص نبودن ذکر مصداق اظهر و استفاده از قیاس اولویت، بر مصادیق دیگر غیراز ارضاع در ساحت تربیت جسمی و نیز ساحت‎های دیگر تربیتی صادق است و علاوه بر امور جسمی، اموری که متعلق به تربیت روحی - روانی کودک است را نیز، دربرمی‎گیرد. با توجه به معنای عرفی ضرر و نیز مصداق مذکور در آیه، این واژه بر ترک فعلی که منجر به ضرر کودک می‎شود نیز، صادق است. هدف از این پژوهش، که به شیوه تحلیلی - اسنادی، با تتبع در منابع، ادله و آرای فقهای امامیه انجام شد، توسعه قلمرو مفهومی ضرر در این آیه است تا بتوان در استنادات احکام فقهی تربیت، از آن استفاده نمود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

فقه تربیتی

عنوان مقاله [English]

Conceptual Analysis of “Harm” and Its Development According to Educational Jurisprudence with the “Muḍāra Verse” in Focus

نویسندگان [English]

Maryam Borgheie ¹
Zahra Rasti ²

¹ Department of Family Jurisprudence, Bint Al-Hoda Higher Education Complex, Al-Mustafa(PBUH) Al-Alamiya Community, Qom, Iran

² PhD scholar in family jurisprudence, Bent Al-Hoda Higher Education Complex, Al-Mustafa Al-Alamiya international university, Qom, Iran; Member of the Faculty of Fiqh and Islamic Law Department of Imam Sadiq University (peace be upon him), Sisters Campus,

چکیده [English]

Raising children and related rulings is one of the important issues of jurisprudence, the dimensions of which can be extracted from religious evidence and sources. The verse 233 of Surah Al-Baqarah or "Ayah Muḍāra" is one of these proofs that has not been taken into consideration in the articles from the point of view of "educational jurisprudence". When it comes to this verse, there are some reflections. Who is harmed in this verse? Can it be cited when education is discussed from a jurisprudential viewpoint? Is harm specific to the harm of abandoning a child, or does the conceptual scope of this word include other positive actions and actions of parents as well? Are non-physical, spiritual and other-worldly losses included in the definition of "lā tuḍār" (do not inflict harm)? The results of the research showed that according to two possible meanings of the verse, which is strengthened by some factors, harm to the child is supposed, and thus this verse finds a special place in the Qur'anic arguments of educational jurisprudence. The concept of harm in the verse is general and it includes any forms of harm, physical, mental and spiritual of the child. According to the conventional meaning of harm and the example mentioned in the verse, this word is also true for the current desertion that leads to the harm of the child. The purpose of this research, which was carried out in an analytical way and which relied on Quranic sources and opinions of Imamiyya jurists, is to develop the conceptual realm of harm in this verse so that it can be used in the citations of the jurisprudence of education.

کلیدواژه‌ها [English]

Parents
fostering
harm
physical education
spiritual education
abandoning harmful actions

مراجع

آلوسی، محمود بن‎ عبدالله، روح المعانی، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه، اول، 1415ق.

ابن‎منظور، محمد بن ‎مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر/ دارصادر، سوم، 1414ق.

ابوالحسین، احمدبن‎فارس، معجم مقائیس اللغة، قم، دفترتبلیغات اسلامى، اول، 1404ق.

اردبیلی، احمد بن ‎محمد، زبده البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبه الجعفریه، اول، بی‎تا.

اعرافی، علیرضا، فقه تربیتی، وظایف نهادهای تربیتی، ابراهیمی، جواد، قم، مؤسسه اشراق وعرفان، اول، 1393.

ــــــــــ، تربیت جسمانی، رجائی، محمدقاسم، قم، مؤسسه اشراق وعرفان، اول، 1397.

امامی، مسعود، «رضاع مادر در قرآن کریم؛ تبیین احکام مقرر در آیه 233بقره»، فقه وحقوق اسلامی، ش10، 1398.

امین، نصرت‏بیگم، مخزن العرفان، بى‎جا، بى‎نا، اول، بی‎تا.

بجنوردى، سید حسن، القواعدالفقهیة، قم، نشر الهادی، اول، 1419ق.

تبریزی، جواد بن‎ علی، تنقیح مبانی العروه-کتاب‎الطهاره، قم، دارالصدیقه الشهیده، اول، 1426ق.

تجلیل، ابوطالب، التعلیقه الاستدلالیه علی تحریرالوسیله، بی‎نا، بی‎جا، اول، بی‎تا

ترابی، مرتضی، قرآن کریم از منظر اهل‎بیت(، مجمع جهانی اهل‎بیت، اول، 1389

جوهرى، اسماعیل بن‎ حماد، الصحاح-تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت، دارالعلم للملاین، اول، 1410ق.

حائری، سید محمد طباطبایی، کتاب المناهل، قم، مؤسسه آل البیت، اول، بی‎تا

حرّ عاملى، محمدبن‎حسن، وسائل‎الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(، اول، 1409ق.

حسینی، کبری، «بررسی دلالت‎های تربیتی آیه 233بقره و بازتاب آن در سیره فاطمی»، مطالعات پژوهشی زنان با رویکرد اسلامی، ش11، 1398

حکیم، سید محسن، قاعده لاضرر ولاضرار-حقائق الأصول، قم، بصیرتی، پنجم، 1408ق.

خراسانی، کاظم، کفایه الاصول، قم، مؤسسه النشرالاسلامی، چهارم، 1428ق.

ــــــــــ، و مشکینی‎اردبیلی، ابوالحسن (محشی)، کفایه‎الاصول مع حواشی المشکینی، قم، لقمان، اول، 1413ق.

خمینى، مصطفی، تحریرات فی الأصول، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، اول، 1418ق.

خوئی، ابوالقاسم، مصباح الأصول، مقرر: واعظ‎بهسودی، قم، مکتبة الداوری، اول، 1422ق.

ــــــــــ، التنقیح فی شرح العروة الوثقى، قم، بی‎نا، اول، 1418ق.

ــــــــــ، موسوعة الإمام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثارالإمام الخوئی، اول، 1418ق.

راوندى، سعید بن ‎عبداللّه، فقه‎القرآن، قم،کتابخانه آیةالله مرعشى نجفى، دوم، 1405ق.

زرکشی، ابوعبدالله محمد، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، لبنان، داراحیاء الکتب العربیه، اول، 1408ق.

زمخشری، محمود بن‎ عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل، مدرسه فقاهت، 1407ق.

زنجانى، موسى شبیرى، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشى رای‎پرداز، اول، 1419ق.

زین‎الدین، حسن، معالم الأصول، قم، قدس، دوم، 1376

سبحانی، جعفر، الحج فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق%، اول، 1424ق.

ــــــــــ، المحصول فی علم الاُصول، قم، مؤسسه امام صادق%، اول، 1414ق.

سبزوارى، سیدعبدالأعلى، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چهارم، 1413ق.

سعدى ابوجیب، القاموس الفقهی، دمشق، دارالفکر، دوم، 1408ق.

صادقى‎تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیرالقرآن بالقرآن والسنه، قم، فرهنگ اسلامى، دوم، 1406ق.

صدر، سید محمدباقر، القواعدالفقهیة، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامى، پنجم، 1417ق.

ــــــــــ، قاعدة لاضرر ولاضرار، قم، دارالصادقین للطباعة والنشر، اول، 1420ق.

طباطبایى، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، لبنان، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، دوم، 1390ق.

طبرسى، فضل بن‎ حسن، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، ناصرخسرو، تهران، سوم، 1372

طریحى، فخرالدین، مجمع‎البحرین، تهران،کتابفروشى مرتضوى، سوم، 1416ق.

طوسی، محمدبن‎حسن، العده فی اصول‎الفقه، قم، علاقبندیان، اول، 1417ق.

ــــــــــ، المبسوط فی فقه‎الإمامیة، تهران، المکتبة المرتضویه، سوم، 1387ق.

ــــــــــ، التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، اول، 1387ق.

طیب‎حسینی، سید محمود، نقدوبررسی نظریه‎ای درباب استعمال لفظ دربیش ازیک معنا، پژوهش‎های اصولی، سال سوم، شماره 8، 1390ق.

طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیرالقرآن، تهران، اسلام، دوم، 1369.

عراقی، ضیاءالدین، قاعده لاضرر، قم، دفترتبلیغات اسلامی، اول، 1418ق.

ــــــــــ، قاعدة نفی الضرروالاجتهادوالتقلید، قم، مجمع الفکرالإسلامی، اول، 1420ق.

عیاشى، محمدبن‎مسعود، التفسیر، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، اول، 1380ق.

غروی اصفهانی، محمدحسین، نهایة‎الدرایه، بیروت، مؤسسه‎آل البیت، دوم، 1418ق.

غفوری، خالد، «تبیین واژه مضار درآیه 12نساء»، قرآن-فقه وحقوق اسلامی، سال اول، ش 1، 1393

فاضل لنکرانى، محمد، اصول فقه شیعه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(، اول، 1381

فخررازى، محمدبن‎عمر، التفسیرالکبیر، بیروت، دارإحیاء‎التراث العربی، سوم، 1420ق.

فضل‎الله، علامه‎محمدحسین، من وحی‎القرآن، بیروت، لبنان، دارالملاک للطباعه والنشر والتوزیع، 1419ق.

فیومى، احمدبن‎محمدمقرى، المصباح‎المنیر، قم، منشورات دارالرضی، اول، بی‎تا

قمی، سیدتقی طباطبایی، مبانی منهاج‎الصالحین، قم، منشورات قلم الشرق، اول، 1426ق.

قمى، شیخ‎صدوق، محمّد، من لایحضره‎الفقیه، قم، دفترانتشارات اسلامى، دوم، 1413ق.

قمى، میرزاابوالقاسم، قوانین الأصول، تهران، دوم، 1378ق.

کاظمی، فاضل، جواد، مسالک الأفهام إلى آیات الأحکام، بی‎نا، بی‎جا، بی‎تا.

کلینى، ابوجعفر، محمدبن‎یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث للطباعة والنشر، اول، 1429ق.

مراغى، سیدمیرعبدالفتاح، العناوین الفقهیة، دفترانتشارات اسلامى، قم، اول، 1417ق.

مغربى، ابوحنیفه، نعمان، دعائم الإسلام، قم، مؤسسه آل البیت‎(، دوم، 1385ق.

مغنیه، محمدجواد، التفسیرالکاشف، قم، دارالکتاب الإسلامی، اول، 1424ق.

مکارم شیرازى، ناصر، القواعدالفقهیة، قم، مدرسه امام امیرالمؤمنین%، سوم، 1411ق.

ــــــــــ، انوارالأصول، قم، مدرسه امام امیرالمومنین%، دوم، 1428ق.

موسوی‎خمینی، سیدروح‎الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، اول، بی‎تا.

نائینی، محمدحسین، اجودالتقریرات، قم، مطبعه‎‎العرفان، اول، 1352.

نجاشى، احمدبن‎على، رجال‎النجاشی، قم، دفترانتشارات‎اسلامى، 1407ق.

نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، بیروت، لبنان، داراحیاء‎التراث العربی، هفتم، بی‎تا.

یزدی، محمد، فقه القرآن، قم، مؤسسه‎اسماعیلیان، اول، 1415ق.

مطالعات فقه تربیتی

تبیین مفهومی ضرر و توسعه آن از منظر فقه تربیتی با محوریت آیه مضاره

مراجع

مراجع

دوره 10، شماره 19 - شماره پیاپی 19
شهریور 1402
صفحه 267-293

تبیین مفهومی ضرر و توسعه آن از منظر فقه تربیتی با محوریت آیه مضاره

مراجع

مراجع

دوره 10، شماره 19 - شماره پیاپی 19شهریور 1402صفحه 267-293

دوره 10، شماره 19 - شماره پیاپی 19
شهریور 1402
صفحه 267-293